Op 18 maart 2021 staat het NVVK congres op het program. En ik mag daar aanschuiven bij het forum. Titel van het congres Veiligheid is (g)een spelletje. In aanloop naar het congres deel ik met u mijn ideeën over het thema Veiligheid is (g)een spelletje.
In mijn eerste blog ging ik in op wat veiligheid is, of eerder wat wij onder veiligheid verstaan. Vaak denken we meteen aan negatieve gevolgen, zoals ongevallen of ziekten. Maar wat nou als we eens kijken naar positieve consequenties van veiligheid? Dan komen we uit bij opbouwende waarden. Zoals verbondenheid, zorgzaamheid en vertrouwen. In het tweede blog heb ik verschillende zienswijzen op spelen belicht. En kwam ik erachter dat spelen veel meer is dan alleen lol trappen. Maar dat het ook zorgt voor meer werkplezier, creativiteit en verbondenheid.
Daarnaast gaf ik aan, dat het nou juist zo goed zou zijn eens een andere bril op te zetten. En dus ga ik de uitdaging aan om de stelling Veiligheid is een spelletje te verkennen. Doet u met me mee? In dit derde blog ga ik dieper in op waarom dit thema vooral NU zo belangrijk is.
Het corona-effect: niet-weten
Een jaar geleden. Ik moest thuis blijven. Want ja, ik woon in Brabant. Ook nog in Bernheze. Het ziekenhuis lag snel vol. En het was stil op straat. Erg stil. Angstaanjagend. Dat virus dat een maand ervoor nog iets was als ‘Oh ja, wat erg in China’ was met het vliegtuig meegekomen. Dus ja, we waren aan de buis gekluisterd. En er was ook angst. Angst voor het ziek worden. Angst hoeveel mensen besmet zouden worden, ook familie en vrienden? Ik hield me graag aan de regels, angstvallig.
Maar na verloop van tijd kwam er ook onvrede. Dit duurde wel erg lang. Geen perspectief. Al zo lang thuis werken. Zonder fysiek contact. Dat begon zijn tol te eisen. En dat bracht verdriet. En saaie dagen. En oh, wat was het toch lastig om niet te weten. Om niet te weten wanneer alles weer ‘normaal’ zou zijn. Niet te weten wanneer het virus uitgeroeid was. Niet te weten wanneer we weer op vakantie konden gaan. Niet weten. Niet weten. Mijn achilleshiel. Want ja, ik ben graag in-control. Wil graag weten hoe alles verloopt. Plannen. Controleren. Weten! En nu loop ik in een donker bos. Ik zie niets. Ik weet niets. Onzekerheid alom.
Corona leert ons omgaan met onzekerheid, en hoe moeilijk dat is!
Zoals mijn persoonlijke ervaring, zo is het misschien ook voor u. Omgaan met onzekerheid. Hoe is dat voor u? En zou het niet mooi zijn als we deze leerervaring mee kunnen nemen? Mee kunnen nemen in ons werk, in de manier waarop we met veiligheid omgaan, in de manier hoe we onze kinderen opvoeden?
Want ja, we weten misschien wel dat veiligheid te ver is doorgeschoten. Vanuit de behoefte van controle. Van het weten. Van het willen voorspellen en beheersen. Vanuit de gedachte dat veiligheid vooral gaat om het beheersen of voorkomen van gevaren eisen we veel maatregelen. We werken en leven vanuit de gedachte dat de wereld te controleren is. Dat we alles weten. Zoals Martin van Staveren het zegt, we organiseren vanuit het wereldbeeld van een beheersbare wereld.
Maar wat nou als we vanuit een nieuw wereldbeeld gaan kijken? In mijn eerste blog gaf ik al een alternatieve definitie voor veiligheid. Een die uitgaat van onderliggende waarden voor veiligheid. Een wereldbeeld dat ervan uitgaat dat er positieve consequenties zijn van veiligheid. Maar naast een wereldbeeld van beheersbaarheid leert corona ons dat we wellicht ook een wereldbeeld van onzekerheid kunnen plaatsen?
Echt waar? Ja dat kan. Even los komen van structuur, procedures, KPI’s en meetbaarheid. Dat vraagt het wel van ons.
Wat is jouw bril: beheersen of niet-weten?
In de jaren ’80 is het begrip VUCA ontstaan. De VUCA-wereld. En VUCA staat voor volatiel, uncertain, complex en ambigu. Dat zou een nieuw wereldbeeld kunnen zijn. Volatiel gaat over snelle veranderingen. Uncertain staat voor onzekerheid, voor het moeilijk kunnen voorspellen, voor we begrijpen het niet. Complex gaat over onderlinge relaties die complex zijn, voor geen lineaire oorzaak-gevolg relaties, is moeilijk te analyseren. En ambigu staat voor situaties die onduidelijk zijn om te interpreteren.
Onzekerheid en dynamiek is al lange tijd onderdeel van discussie. Maakbaarheid en controleerbaarheid staat onder druk. Zo ook in de veiligheidskunde. Een halve eeuw geleden was veiligheid vooral technisch. En technische problemen zijn te analyseren. Actie = reactie. Dat is ook uitgangspunt van de veiligheidskunde geworden. Analyseren. Oplossen. En daar hebben we veel mee bereikt.
Maar wat nou als we de VUCA-bril eens opzetten? En ons realiseren dat alles met elkaar samenhangt. Dat er wellicht op microniveau actie=reactie plaatsvindt, maar niet op systeemniveau. Dat ons werk eigenlijk in een netwerk plaatsvindt. En dat er soms iets oppopt. Dat goed gaat. Of soms net even mis. Dat we weten dat er complexiteit is. Dat er onzekerheid is. Hoe zouden we dan met veiligheid en onze mensen omgaan?
Onzekerheid vraagt om spelen en verwondering
Als we het nieuwe wereldbeeld omarmen, en veiligheid ook in die context gaan beschouwen, dan gaan we dingen misschien wel eens anders doen. Immers de VUCA-wereld vraagt om een aantal dingen:
- Visie: wat zijn de kernwaarden, waar dienen we toe, waar zijn we van?
- Helderheid: over de waarden, over de visie, over ieders rol in de organisatie
- Veerkracht: aandacht voor het omgaan met onzekerheid, voor het niet-weten
En dit alles vraagt om betekenisgeving, om verwondering en om experimenteren. Meer spelen. Door spelen leren we omgaan met onzekerheid. Meer leren door te doen. Door te kijken wat er gebeurt. In een veilige omgeving.
Als we dit gaan doen, dan krijgen we misschien wel hele andere uitkomsten. Dan laten we die RI&E niet ongebruikt in de kast liggen, maar gebruiken we de scenario’s om mee te oefenen. Om te kijken wat er kan gebeuren. Om te kijken hoe we met die risico’s omgaan. Om te leren. Dan kan het zo maar zijn dat het blijkt dat we op de werkvloer heel goed met prioritaire risico’s omgaan. Of dat de prioritering van risico’s totaal op de schop gaat. Dan kan het zo maar zijn dat de Work-as-imagined versus Work-as-done (papier-praktijk) gat opeens voor ons geen probleem meer is. Immers, we weten dan dat de vakmensen prima kunnen omgaan met onzekerheid en veranderingen. En dan kan het zo maar zijn dat er meer dialoog ontstaat in het bedrijf. Dat we weer een echt gesprek hebben met elkaar. Omdat iedereen het niet-weten omarmd. En voelen we ons weer verbonden. Met elkaar. Met onszelf.
Hoe kunt u spelen en verwonderen voor veiligheid? 5 manieren
De vraag is nu hoe je dat in jouw praktijk toe kan passen. Een paar ideeën die ik zo in de afgelopen tijd heb opgedaan:
Spelvorm 1 Resilience matrix en resilience game
Een van de belangrijkste vaardigheden om om te gaan met veranderingen en onzekerheis is veerkracht. Ook wel resilience genoemd. En dit kan je trainen door onzekere situaties te oefenen. Om het te spelen. Hoe is het om niet te weten? Niet te weten wat de beste oplossing is. Onzeker te zijn. Onzekerheid te hebben. En wat gebeurt en dan in de groep? Welke valkuilen duiken erop? En welke talenten heb je in de groep? Dit alles, onder tijdsdruk, kan je oefenen met de resilience game. Gebaseerd op waargebeurde praktijkdilemma’s in veiligheid. Meer info op: https://lerenvoorveiligheid.nl/resilience.
Spelvorm 2 Waarderend onderzoeken (appreciative inquiry)
Een andere vorm van spelen is het waarderend onderzoeken. Bij waarderend onderzoek staat de potentie van de ander en van de organisatie centraal. Wat maakt dat dingen goed verlopen, dat mensen in hun kracht staan? Waar zouden we meer van willen? Wat waarderen we vooral? In elkaar, in de organisatie? Welke waarden zijn van belang? Dat kan je ook onderzoeken met het oog op veiligheid. Zodat duidelijk wordt dat we op zoek zijn naar geborgenheid, verbinding en vertrouwen. Voor meer inspiratie lees eerder verschenen blogs:
Spelvorm 3 Luisterende houding: het socratische gesprek
Bij het spelen en het niet-weten is een verwonderende houding belangrijk. Een houding waarbij we echt luisteren (link naar blog 2). En niet alles weten. Dat we ons eigen oordeel niet leidend laten zijn in het gesprek. Een manier om dat te doen is om het zogenaamde socratische gesprek te oefenen.
Voor meer inspiratie lees het boek Socrates op sneakers van Elke Wiss.
Spelvorm 4 Bezieling en bezinning
En als we dan de luisterende houding aannemen, dan kunnen we ook onderzoeken wat ons bezielt. Wat wij zo van belang vinden. Wat onze organisatie drijft. Wat de waarden zijn voor ons. En voor veiligheid. Of is veiligheid een waarde in onze organisatie?
Maar het is nog klap lastig om uit te zoeken wat je eigen bezieling is, laat staan dat van de organisatie. Gelukkig is er houvast, zijn er manieren om dat te doen. Een paar ideeën om te lezen:
Spelvorm 5 Waarden voor veiligheid
Zoals ik in blog 1 afsloot met waarden voor veiligheid, zo doe ik dat nu weer. Want dit is voor mij een van de meest essentiële startpunten voor een nieuwe of hernieuwde aanpak. De waarden centraal stellen. Waar staat onze organisatie voor? En welke waarden dragen bij aan veiligheid? En welke leveren dilemma’s op en hoe gaan we daar dan mee om?
Tot nu toe blijven we in de veiligheid vaak ‘hangen’ in slogans zoals Veiligheid staat bij ons op nummer 1 of Wij willen Zero accidents. Slogans die met alle oprechte bedoelingen worden gelanceerd. Maar toch snel gedegradeerd worden tot regels om na te leven.
Maar dat hoeft niet. Want wat als we die slogans nu eens gaan onderzoeken. Op waarden. En daarmee gaan verbinden. Dan gaat de veiligheid pas echt vooruit. Uit een omvangrijk internationaal onderzoek blijkt dat er 3 clusters van waarden zijn, van belang voor veiligheid in organisaties:
- Zijn - verbondenheid, participatie en vertrouwen - waarden verbonden aan mensen en hun gedrag
- Doen- rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid - waarden verbonden aan plannen en acties uitvoeren
- Worden – groei en resilience - waarden verbonden aan (persoonlijke en organisatie) ontwikkeling
En dat blijkt dat als veiligheid een kernwaarde van de organisatie is, deze waarde bij iedereen van hoog tot laag in de organisatie geïnternaliseerd is.
Veiligheid is een spelletje; een serieus spel, dat wel
En hoe zit het met mijn waarden? In de corona tijd kwam ik erachter dat de onzekerheid mij lam legt. Dat ik niet alles kan controleren. En door stil te staan, door naar mezelf te kijken leverde dat iets nieuws op. Mijn persoonlijke waarden. Ik ging weer spelen. Op zoek naar het niet-weten. Het bekijken wat het niet-weten oplevert. En ik kwam tot de conclusie dat dit ook gewoon op veiligheid in organisaties toegepast kan worden. Zodat mensen in organisaties weer gaan verbinden, geborgen zijn en vertrouwen krijgen. En spelenderwijs leren om te gaan met onzekerheid! in een donker bos, met lantaarn.
Dus ja, ik kan oprecht zeggen: Veiligheid is een spelletje, een serieus spel. Dat wel!
En hoe gaat u om met onzekerheid? Speelt u al mee?
Inspiratiebronnen:
- Vuca en corona, Martin van Staveren: https://www.binnenlandsbestuur.nl/vuca-wereld
- Onderzoek naar waarden voor veiligheid: https://www.researchgate.net/publication/324477229_Value_of_Safety_VALOSA_-_Final_report
Dit blog is onderdeel van een blogreeks als voorbereiding op het NVVK congres op 18 maart 2021. In 3 blogs ga ik in op het thema Veiligheid is (g)een spelletje. En dat doe ik uitdagend. En speels. In blog 1 staat veiligheid centraal. In blog 2 de speelsheid. En in dit blog, blog 3, waarom dit thema juist nu zo belangrijk is.
Wekelijkse inspiratie en tips in uw mailbox? Dat kan!