Veiligheid is (g)een spelletje - Spelen, 5 vormen (2 van 3)

Op 18 maart 2021 staat het NVVK congres op het program. En ik mag daar aanschuiven bij het forum. Titel van het congres Veiligheid is (g)een spelletje. In aanloop naar het congres deel ik met u mijn ideeën over het thema Veiligheid is (g)een spelletje.

In mijn eerste blog ging ik in op wat veiligheid is, of eerder wat wij onder veiligheid verstaan. Vaak denken we meteen aan negatieve gevolgen, zoals ongevallen of ziekten. Maar wat nou als we eens kijken naar positieve consequenties van veiligheid? Dan komen we uit bij opbouwende waarden. Zoals verbondenheid, zorgzaamheid en vertrouwen. 

Daarnaast gaf ik aan, dat het nou juist zo goed zou zijn eens een andere bril op te zetten. En dus ga ik de uitdaging aan om de stelling  Veiligheid is een spelletje te verkennen. Doet u met me mee? In dit tweede blog ga ik dieper in op het aspect spelen en speelsheid. 

Een spelletje spelen. Leuk. Maar ook niet. Een spelletje spelen gaat vooral om lol maken. Om adrenaline. Om winnen en verliezen. En vooral dat verliezen. Daar heb ik zo’n hekel aan. Laat mij dan maar verliezen, dacht ik als kind vaak. Dan is een ander in ieder geval niet verdrietig. Nee, ik hou dus niet zo van die spelletjes. Dacht ik altijd. 

Totdat ik - tot mijn grote verbazing- erachter kwam, dat spelen mij achtervolgd. Genadeloos. Vorig jaar had ik een droom. Een prachtige droom. Van spelende kinderen. Ik werd wakker en ik wist het. Ik wil spelen! Hoezo? Dacht ik nog. Dat is toch niets voor mij? Ik ben vooral serieus. Ik zit in een serieus vak. Waar zeker geen spelen bij hoort. 

Of toch wel? Zou het vakgebied van veiligheid meer spelen, meer speelsheid of het spel als metafoor kunnen toestaan? Dat is het onderzoeken waard.

Want wat is dat nou, dat spelen? Daarvoor duik ik de wetenschap in. Maar eerst sta ik even stil. En laat ik de beelden opkomen. Spelende kinderen. Die plezier hebben. Vragen stellen. Niets voor lief nemen. Nieuwsgierig zijn. Ontdekken. Kortom, kinderen die leren. 

En dan wordt ik een beetje verdrietig. Want ja, die kinderen die leren dus. Door te spelen. Door te ontdekken. Door vragen te stellen. Door de wereld te bevragen. En als ik dan naar mezelf kijk als volwassene, hoe vaak doe ik dat zelf dan nog? Hoe vaak stel ik onbevangen vragen? Zonder te weten wat het antwoord zal zijn? Of zonder te denken te weten wat het antwoord van de ander zal zijn? 

Dan kom ik tot de conclusie dat ik die onbevangenheid soms wel kwijt ben. Betrap ik mezelf erop dat ik in overleg vooral de discussie wil winnen. Dat ik vind dat anderen mijn perspectief maar moeten aannemen. En dat is zonde. Zo zonde. Want daarmee verlies ik het contact. Maar vooral verlies ik mijn wijsheid. Want zoals Socrates het al zei:

“het enige dat ik zeker weet, is dat ik het niet-weet”

En dat missen we misschien allemaal van tijd tot tijd wel. We vergeten dat. In bedrijven, in organisaties. Ook dat herken ik. Ik merk het ook in ons mooie vakgebied. Van de veiligheid. Leg veiligheidskundigen een probleem voor. En meteen krijg je 10 of 20 oplossingen. Snel. En toch ook doordacht. Superknap. Maar niet altijd de beste oplossing voor de gegeven situatie. Immers, is het probleem wel het probleem? En waarom die oplossingen en niet andere oplossingen die misschien ook kunnen? 

Dus ons vakgebied kan het ook gebruiken. Een portie niet-weten. Een speelse levenshouding kan daarbij helpen. Net zoals bij kinderen. Die het niet-weten. Die nieuwsgierig zijn. Die vragen durven stellen. De homo ludens voor veiligheid. 

In het begin van de vorige eeuw hield Johan Huizinga een pleidooi voor de spelende mens, de homo ludens. Hij bracht ook het woord ludiek in de Nederlandse taal. Hij beschreef de mens eerst en vooral als spelend. En dat een cultuur alleen ontstaat door te spelen. Ook gaf hij aan dat in het bedrijfsleven de mensen het spelen misschien wel verleren. Tegenwoordig wordt dit door Paul McGhee wel de Terminale Serieusheid genoemd. 

En die terminale serieusheid staat in contrast met wetenschappelijk bewijs dat mensen die speelsheid (playfullness) laten zien juist veel beter zijn in het omgaan met stress, creatiever zijn en beter complexe problemen weten op te lossen. En ook dat mensen productiever zijn, en dat er minder ongevallen gebeuren. Tot slot zorgt spel ervoor dat iedereen mee kan doen. 

In de wetenschap onderscheiden we inmiddels 4 vormen van speelsheid:  

• Speelsheid gericht op anderen: mensen die het leuk vinden grappen te maken met vrienden en collega’s
• Lichtvoetige speelsheid: mensen die hun hele leven als een spel zien
• Intellectuele speelsheid: mensen die graag spelen met ideeën en gedachten en die dus monotone taken in iets interessants kunnen omtoveren
• Verbeeldende speelsheid: mensen die geïnteresseerd zijn in ongebruikelijke dingen en die alledaagse dingen graag observeren

Herkent u zich in één van deze 4 vormen? Het aardige hieraan is dus dat spelen niet alleen gelijkgesteld wordt aan lol maken. Maar ook aan creativiteit. Kijk maar eens naar de intellectuele speelsheid. En misschien herkent u verbeeldingskracht ook? Deze 2 vormen kunnen we wat mij betreft goed gebruiken in de veiligheid. 

Maar ja, hoe doe je dat nou in je organisatie? Een van de belangrijkste voorwaarden is dat mensen zich veilig voelen. Veilig voelen om eens de grenzen op te zoeken. Veilig voelen om zich uit te spreken. Als leider is het dus belangrijk om vertrouwen te hebben en te schenken. 

En hoe doe ik dat in mijn team? Zo heb ik onlangs verschillende dingen uitgeprobeerd. Even lekker gespeeld: 

• We hebben (stiekem) gedanst. Gewoon de muziek aan, en dansen maar! Hilariteit alom. Onze lichtvoetige speelsheid werd behoorlijk ‘aan’ gezet.
• Foto associaties. Vorig jaar hebben we bij de start van een teammeeting de vraag beantwoord hoe het met iedereen ging aan de hand van recente foto’s op je telefoon. Met deze oefening wordt vooral de verbeeldingskracht van iedereen geactiveerd. En het leuke is, dat lukt ook gewoon. Uiteraard soms met enige spanning. Maar mijn ervaring leert, hoe vaker je dit doet, hoe lager de drempels.
• Online escape room. We hebben een online escape room gedaan. Als teams moesten we opdrachten uitvoeren. Voer voor onze intellectuele speelsheid. Binnen 1 uur de uitgang vinden. Wat een teambinding. Wat een verbinding, wat een vertrouwen. En bovenal wat een plezier!

Een andere vaardigheid voor ons vakgebied is het niet-weten. Net zoals die speelse kinderen vragen stellen. En de kunst van vragen stellen is voor ons, volwassenen, niet zo makkelijk. Een socratische houding kan daarbij helpen. Inspiratie hiervoor haal ik uit het boek Socrates op sneakers van Elke Wiss. Een inspirerende en praktische kijk op de kunst van het vragen stellen. Belangrijk daarbij is dat we nieuwsgierig zijn. Nieuwsgierig zijn naar de ander. Naar wat de ander te vertellen heeft. En niet meteen op de proppen komen met ‘oh, dat herken ik’ of ‘oh nee, dat klopt niet, het zit zus en zo’. Maar echt willen weten wat de ander bedoelt. Luisteren. En kritisch bevragen. 

Maar het kan ook nog anders. Spelen. Sommige bedrijven, vaak de nieuwe tech-bedrijven maken hier ruimte voor. Hebben een ping-pong tafel op de gang staan, hebben de vrijdag waar mensen mogen experimenteren, de vrije ruimte kunnen verkennen. Maar dat werkt natuurlijk niet voor iedereen. 

Spelen en speelsheid zit ook in andere dingen. Zo kan een quiz al goed werken om speelsheid en plezier te krijgen. Bijvoorbeeld in een toolbox-meeting. Even een paar weetjes over veiligheid. Zo krijgt spelen vorm als leer- en ontdekkingsreis. Dit noemen we dan vaak serious gaming. Of gamification. Denk maar eens aan simulaties. Zoals bij Defensie. Of aan de safety centres die momenteel overal op duiken. Niet om belerend te zijn, maar om mensen veiligheid te laten ervaren. En heeft u al eens een VR (Virtual Reality)-bril ervaren?  Tot slot kan het ook met bordgames, of met een app. Voldoende games om serieus werk te maken van veiligheid. Met plezier, dat wel. Want dan leren we nou eenmaal meer. 

Als u tot slot denkt, dat is allemaal niets voor mij, dan heb ik nog een optie. Spel en spelen als metafoor gebruiken. Als metafoor hoe de dingen in uw organisaties gaan. Bekijk dus eens uw organisatie als speelveld. En stel eens wat vragen: 

Wat is uw spelambitie, wie zijn de spelers op het speelveld, wat zijn de regels van het spel, wie is de scheidsrechter? Wie staat er in de skybox, en wie is uw publiek? Wat is in uw organisatie het belangrijkste, scoren of samenwerken? Weet u vooraf precies hoe de wedstrijd gespeeld moet worden? Of laat u zich leiden door dat wat zich op het speelveld voordoet? Wilt u winnen of is plezier hebben in spel belangrijker?  En hoe zit dit met veiligheid? Is veiligheid een voorwaarde? Of een randzaak? Wisselt u uw spelers in als het even misgaat? Of voorkomt u dat ze uitvallen? Hoeveel aandacht geeft u aan uw spelers? En aan uw publiek? 

Spelen, speelsheid en spelvormen zijn belangrijk op het werk. Belangrijk omdat mensen meer plezier hebben, beter met stress om kunnen gaan, creatiever worden en meer samenwerken. Spelen kunnen we daarbij op meerdere manieren beschouwen, en dat daagt ons uit om eens te kijken welke manier het beste past. Zo kan spelen bekeken worden als: 

1. Een levenshouding: verwondering en niet-weten
2. Een element van cultuur: de spelende mens
3. Een vaardigheid: speelsheid
4. Een leervorm: serious games
5. Een metafoor:  spelvorm

Stel dat u het af en toe wat moeilijk heeft om veiligheid over de bühne te krijgen, probeer het dan eens met spel en speelsheid. Werk de metafoor uit en gebruik uw eigen speelsheid om uw verhaal te vertellen. Weten wat er dan gebeurt? De anderen spelen graag met u mee!

En hoe ziet u dat? Hoe gebruikt u spelen, speelsheid en spel in uw werk? 

Inspiratie en kijktips:

• De documentaire van NPO Spelen is van levensbelang: https://www.npostart.nl/VPWON_1236017
• Het kennisdossier over spelen van NPO: https://npokennis.nl/longread/7811/mens-durf-te-spelen
• Nick Humphrey, The art and science of building a culture of playfulness, mei 2018
• Socrates op sneakers, Elke Wiss, meer informatie over haar boek op www.socratesopsneakers.nl

Dit blog is onderdeel van een blogreeks als voorbereiding op het NVVK congres (link) op 18 maart 2021. In 3 blogs ga ik in op het thema Veiligheid is (g)een spelletje. En dat doe ik uitdagend. En speels. In blog 1 staat veiligheid centraal. In blog 2 de speelsheid. En in blog 3 waarom dit thema juist nu zo belangrijk is. 

Wekelijks tips en inspiratie ontvangen? Over verwonderen, verbinden en veiligheid?